Temel hak ve ödevler konusu; temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanımını durdurma, yabancıların durumu, hak ve hürriyetlerin niteliği gibi alt konu başlıklarını oluşturmaktadır. Temel hak ve ödevler konusunda vatandaşlık hak ve ödevleri işlenmektedir. Kpss vatandaşlık müfredatında bulunan bu konudan soru gelme ihtimali her zaman bulunmaktadır.
Temel Hak ve Ödevler
Temel hak ve ödevler konusu; kişinin hakları ve ödevleri ( negatif statü hakları ), sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler ( pozitif statü hakları ), siyasi hak ve ödevler olarak üç alt başlıkta incelenmektedir.
Kişinin Hakları ve Ödevleri ( Negatif Statü Hakları )
- Kişinin dokunulmazlığı, maddi ve manevi varlığı
- Zorla çalıştırma yasağı
- Kişi hürriyeti ve güvenliği
- Özel hayatın gizliliği
- Konut dokunulmazlığı
- Haberleşme hürriyeti
- Din ve vicdan hürriyeti
- Yerleşme ve seyahat hürriyeti
- Düşünce ve kanaat hürriyeti
- Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti
- Bilim ve sanat hürriyeti
- Basın hürriyeti
- Süreli ve süresiz yayın hakkı
- Basın araçlarının korunması
- Kamu tüzel kişilerinin elindeki basın dışı kitle haberleşme araçlarından yararlanması
- Düzeltme ve cevap hakkı
- Dernek Kurma Hürriyeti
- Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı
- Mülkiyet hakkı
- Hak arama hürriyeti
- Kanuni cezalara ilişkin esaslar
- Suç ve cezalara ilişkin esaslar
- İspat Hakkı
- Temel hak ve hürriyetlerin korunması
Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler ( Pozitif Statü Hakları )
- Ailelerin korunması ve çocukluk hakları
- Eğitim ve öğretim hakkı ve ödevi
- Kıyılardan yararlanma
- Toprak mülkiyeti
- Tarım, hayvancılık ve bu üretim dallarında çalışanların korunması
- Kamulaştırma
- Devletleştirme
- Çalışma ve sözleşme hürriyeti
- Çalışma hakkı ve ödevi
- Çalışma şartları ve dinlenme hakkı
- Sendika kurma hakkı
- Sendikal faaliyet
- Toplu iş sözleşmesi ve toplu sözleşme hakkı
- Grev hakkı ve lokavt
- Ücrette adalet sağlanması
- Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması
- Konut hakkı
- Gençliğin korunması
- Sporun geliştirilmesi
- Sosyal güvenlik hakkı
- Sosyal güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler
- Yabancı ülkede çalışan Türk vatandaşlar
- Tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması
- Sanatın ve sanatçının korunması
- Devletin iktisadi ve sosyal ödevlerinin sınıfı
Siyasi Hak ve Ödevler
- Türk vatandaşlığı
- Seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma
- Parti kurma, partilere girme, partilerden ayrılma
- Siyasi partilerin uyacakları esaslar
- Kamu hizmetlerine girme hakkı
- Mal Bildirimi
- Vatan hizmeti
- Vergi ödevi
- Dilekçe, bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma hakkı
Önceden İzin Almaksızın Kurulanlar
- Süreli ve süresiz yayın hakkı
- Dernek kurma
- Basım evi kurma
- Sendika kurma
- Siyasi parti kurma
- Toplu ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı.
Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılması
- Sınırlama ancak kanunla yapılabilir.
- Sınırlama anayasanın sözüne ve ruhuna uygun olmalıdır.
- Demokratik toplum düzeninin gereklerine uygun olmalıdır.
- Ölçülülük ilkesine uygun olmalıdır. Ölçülülük ilkesi; temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında sınırlama aracının amacı gerçekleştirmeye elverişli olması ve araç ile amaç arasında ölçülü bir oranın olmasıdır.
- Hakkın özü kavramının gereklerine uygun yapılmalıdır. Hakkın özüne dokunmak; sınırlamanın hakkı kullanılamaz hale getirmesidir.
- Sınırlama anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen özel nedenlere dayanmalıdır.
- Sınırlama laik cumhuriyet gereklerine aykırı olmamalıdır.
Not: Savaş, seferberlik, ohal gibi durumlarda temel hak ve hürriyetlerin kullanılması, ölçülülük esasına uygun olarak kısmen ya da tamamen durdurulabilir.
Sert Çekirdekli Haklar
- Kişinin yaşam hakkına, maddi ve manevi varlığının bütünlüğüne dokunulmaz.
- Kimse, din, vicdan, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı suçlanamaz.
- Suç ve cezalar geçmişe yürütülemez.
- Suçluluğu mahkeme kararı ile saptanınca kadar kimse suçlu sayılamaz. ( masumiyet karinesi )
Not: Olağan dönem Cumhurbaşkanı Kararnamesi ile yalnızca sosyal ve ekonomik haklar düzenlenebilir. Olağanüstü Cumhurbaşkanı Kararnamesi ile sert çekirdekli haklar hariç tüm temel hak ve ödevler düzenlenebilir.
Not: 1982 Anayasasında yer alan dilekçe hakkı, karşılık esası gözetilerek yabancılara 2001 yılında tanınmıştır.
Ayrıca bakabilirsiniz: İdare Hukuku – KPSS Ders Notu